Şiirde kafiyenin önemini hepimiz biliyoruz. Kafiyeyi de güçlü kılmak için çeşitli cinaslardan faydalanmak gerektiğini düşündüğüm için cinas konusuyla yazı dizilerime devam etmek istedim. Daha önce kısaca değinmiştik cinasa...

Cinas konusunu biraz daha açalım istiyorum. Cinas; şekil ve söyleniş bakımından aynı (sesdeş) anlamları farklı iki kelimeyi şiirde bir araya getirmek veya kafiye olarak kullanmaktır.

Cinas edebiyatçılarımız tarafından neredeyse tek harfe kadar indirgeyerek çeşitlere ayrılmıştır. Cinas çeşitlerini bir açalım:

Cinas önce iki gruba ayrılır:

1- Tam cinas

2- Yarı cinas

1- Tam cinas: kelimelerin her yönüyle birbirine uygun olması sonucu meydana gelen cinastır. A- harflerin uygunluğu, B- harflerin sıralarının uygunluğu, C- harf sayılarının uygunluğu, D- harflerin okunuşlarının uygunluğu ( hala ve hâlâ tam cinas olamaz)

“Onsuz da geçer günler, vuslat yakındır” derdim

Sonsuzda hapsedildim bitmedi arttı derdim.

Beyitteki DERDİM sözcüğü tam cinastır. Zira birisinde demek fiili varken diğerinin aslı dert sözcüğüdür.

Tam cinas basit ve mürekkep olmak üzere ikiye ayrılır.

1- Basit cinas; tek kelime ile yapılan cinastır.

“Ferim sensin” demiştim düzen kurdum kuralı

Neferim sensin bil ki budur aşkın kuralı.

Beyitteki “kuralı” basit cinasa örnektir. Birisi kurmak fiilinin türemişi diğer kural kaide anlamındadır. Bir kelimenin değişik anlamları ile yapılan cinasa basit cinas diyoruz.

2- Mürekkep cinas; cinaslı kelimelerden birisi iki kelime veya fazlasından oluşmuşsa bu cinaslar mürekkep cinas adını alır.

Bulutlardan süzülen ya yağmurdum ya kardım

Bereket versin diye Yaratana yakardım.

“Ya kardım, ve yakardım” mürekkep cinastır.

Mürekkep cinas kelimelerin imlasına göre üçe ayrılır:

a) müteşabih cinas

b) mefruk cinas

b) merfû cinas

MÜTEŞEBBİH CİNAS:

Yazılışı ve okunuşu aynı olan kelimelerden meydana gelen cinas çeşididir. Bu çeşitlendirme arap harfleriyle yazıldığında belirir. Sadece bilgi olsun diye verdim.

MEFRUK CİNAS:

İmlası farklı okunuşu aynı olan kelimelerden meydana gelen cinas türüdür.

Sal artık coşkun suya hırs ve kin sandalını
Al yeni baştan yeşert kırmaz insan dalını.

Aynı örnekte gördüğümüz gibi okurken vurgu güzel yapılmazsa fark anlaşılmayabilir, ancak yazılışları farklıdır.

MEFRU CİNAS: bir adı da yamalı cinastır. Cinaslı kelimelerden birisi bir başka kelimenin eklenmesiyle meydana gelir.

Neden değer vermedim olmalıydı baş tacım

Hançer gibi saplandı içimde büyür acım

Kendi olmasa bile gölgesine muhtacım

İstemeden acaba defterini mi dürdüm?

“ büyür acım ve muhtacım” acım sözcüğüne eklenen “muht”eki ile ikincisinde “muhtacım” cinas meydana gelmiştir.

TAM CİNAS: kelimelerin anlam yönünden kullanışlarına göre ikiye ayrılır. 1- MÜMASİL CİNAS 2- MÜSTEVFA CİNAS

1- MÜMASİL CİNAS:cinaslı kelimelerin anlam yönünden aynı kelime çeşidinden olmalarıdır. Birisi isimse diğeri de isim, birisi fiilse diğeri de fiil olmalıdır.

Sen ey! Kara karanın üzgün ve bahtsız kızı

Olanaksız kurtulmak istersen bağır, bağır.

Çamurlarda sürünür kaderinin yıldızı

Sesini duyar mı ki göklerden umut çağır.

Dörtlükteki 1.si bir renk adıdır,2. si toprak anlamında karadır. Aynı örnek fiillerle de verilebilir.

2- MÜSTEVFA CİNAS: söz konusu kelimelerin birisi isimken diğeri fiildir bu çeşitte.

Doğan güneşim sendin yüreğimden kanadım

Boğan sensizlikteyim kırık kolum kanadım.

1. kanadım; kanamaktan türemiştir. 2. kanadım; kanat isminden türemiştir.

3- 3-YARI CİNAS: tam cinasta olduğu gibi dört yönden de uygunluk yaksa yarı cinas meydana gelir.( . A- harflerin uygunluğu, B- harflerin sıralarının uygunluğu, C- harf sayılarının uygunluğu, D- harflerin okunuşlarının uygunluğu) tam cinasta bu dört unsurun varlığı aranırken yarı cinasta herhangi birisinin yokluğu aranır.

Yarı cinası önce dörde ayırırız.

A-LAHİK CİNAS: kelimelerde sadece bir harfin uyumsuzluğu sonucu kabul edilen cinas çeşididir.

Fırtına mı yakmıştı, gözünden hüzün damlar

Sırtına mı yüklenmiş buluttan düşen gamlar?

Beyitteki fırtına ve sırtına lahik cinası meydana getirir.

B-NOKSAN CİNAS: cinas yapılan kelimelerde harflerin sayıları bakımından uyumsuzluk varsa noksan cinas meydana gelir. Bu uyumsuzlukta üç ihtimal vardır:

a) Mutarraf cinas: cinaslı kelimelerden birisinin başında fazla bir harf vardır.

Sesin duyulmasa da el sallarsın uzaktan

Kesin kahroldum artık kurtulamam tuzaktan.

“Tuzaktan” ve “uzaktan” da olduğu gibi.

b)Müşevveş cinas:fazla harf kelimenin ortasında ise bu cinas türü meydana gelir.

İlcâ-yı fart-ı fâka ile ettim iltica….İsmail Safa

İlcâ;mecbur etme, iltica; sığınma

c)Müzeyyel cinas: kelimelerin birisinin sonunda fazla harf vardır. Tabi ki bu cinas kafiye olarak kullanılmaz, cümle arasında veya sadece nesirde kullanılır.

C- MUHARREF CİNAS: eski harflerle aynı şekilde yazılan ama okunuşu uymayan cinas türüdür. Bu zamanımızda gerekli değildir.

D- HAT CİNASI: eski harflerin noktalı veya noktasız benzerleriyle yapılan cinastır. Bu cinas türü de zamanımıza uygun değildir sadece bilgi olsun diye açıkladım.

E- MÜKERRER CİNAS:bir kelimenin son hecelerini taşıyan başka bir kelimeyi ona cinas olacak şekilde kullanmaktır.

Harabe hayallerden heyhat kıvrandım, yandım

Hakikati görmedim şimdi utandım, yandım.

kıvrandım, yandım ve utandım, yandım.

İlham büyüsüne kapıldım kandım

Sevgiyi unuttum hep onu andım

Vuslat ateşiyle yandıkça yandım

Umuda yön veren mihmandım sandım

Cinas edebi bir terimdir. Kafiye ile karıştırmamak gerekir. Nesirde de, cümle arasında da kullanılabilir. Ancak kafiye içinde cinas aranılabilir. Başarılar.

NOT: Şiir örnekleri bana aittir.

Afet Kırat