℃ / ℃
İteleme Sürükleme Getirme Servis Etme (Yani Kötülük)
İteleme sürükleme getirme servis etme dediğimiz birde güç dediğimiz iteleme gücü ile insanlar ortaya sağa sola bir şeyler itiyor bırakıyor. Bıraktığının ittiğinin servis ettiğinin bir ederi değeri var mı yok mu demeden gözlemeden incelemeden ortaya atıyor bırakıyor ve kaçıyor! Yolda bozulmuş arabayı itersin bir kenara almak kimseye zarar vermesin kaza olmasın diye, birliktelik uyum ölçüsünde iyilik için iteleyenlere yardım edersin, yardımcı olmak kolaylık sağlamak için güzel bakış varış sarış anlayış tarzımızın sonucu olup, insan var olan güzel duygularıyla, özellikle de yardımcı olmak duygusuyla hareketinin sonucunda itelersin.
İnsan gönlüyle duygu ve hisleriyle güzeli hangi koşullar altında olursa olsun anlayabileceği yakalayabileceğini ya da bunların yardımıyla gören ve bilen kişidir.
Peki, şiddet ve kötülüğü dünya üzerinde yaşayan biz tüm canlıların yaşayanların bir şekilde maruz kaldığı bir sorundur. Kötülük ve şiddet ilk çağlardan bağlardan dağlardan günümüze kadar insanlığın düşüncesinden ve yaşam alanlarında eksik olmamıştır. Yeryüzünü saran fırtınalar koparan aşağılayan ve insan düşüncesinin ürünü olan kötülük ve şiddet her zaman yanında yerini almış ve bu kötülüğü servis ederek kazanç sağlayacağını sanırken, içinde boğulmuştur boğduklarıyla koyduklarıyla kaybeden olmuştur sonuçta. İnsan düşüncesinin ortaya çıktığını anlarda, çıkar yıkar tıkar ve egolarının hazımsızlığında anlamsızlığında karşısındaki insanı küçümseyerek değer vermeyerek, kötülüğü iteleyerek yürümede kazanç sağladığını sandığı anda zamanda akabinde, en sonunda itelediği kendini uçurumlara iteleyecektir, ama erken ama geç lakin en sonunda bu gerçekten kaçamayacaktır.
Aklının düşüncesinin fikrinin ahlak yasasına uymasına izin vermeyen, başka güdü güdücülerin öcülerin yani bilinçsiz davranışları doğuran, davranışların sürekliliğini sağlayan ve onlara yön veren herhangi bir güç kişilerin etkisi altında kalarak yapılan davranıştan kaçmak uymamak gerekir. Aslında diyebilirim ki diyebiliriz ki diyebilirsiniz ki kötülük iyinin olmadığı durumlarda ortaya çıkan sapmalar kaymalar anlamsızlıklardır doğrudur, insan kiminle olursa ondan olan ona yansır.
Farabi, iyilik ve kötülük konusuna eserlerinde dolaylı veya dolaysız değinmiş ve konuyu kendi felsefî sisteminde temellendirmeye çalışmış olsa da hem Aristotelyen hem de Neoplatonyen eksen-de bu konuya yönelik hususi bir eser ortaya koy-mamıştır. Bu durum, Farabi’nin ilk etapta konuya kayıtsız kaldığı izlenimi uyandırsa da eserleri de-rinlikli bir şekilde incelendiğinde onun iyi ve kötülük konusuna büyük hassasiyet gösterdiği, kısa cümlelerle büyük sözler sarf ettiği görülecektir. Zira taşma nazariyesini savunan ve bu nazariye-nin İslam felsefesi zemininde temellerini oturtan bir fi lozofun konuya bigâne kalması mümkün de-ğildir. Taşma nazariyesi açısından değerlendirildiğin-1 ‘Duyulur kozmos’ ifadesi, Farabi felsefesinde Kamer feleğinin altındaki varlık katmanına karşılık gelmektedir. 2 ‘İlk’, Farabi felsefesinde Allah Teâlâ’nın isimlerinden ‘el Evvel ’in karşılığıdır. 3 Macit Fakhry, al Farabi, Oneworld Puplications, England 2002, s. 85.
Giriș
FÂRÂBÎ FELSEFESİNDE KÖTÜLÜK
213de, aklî kozmosa4 ait mevcudat kadar duyulur kozmosta bulunan mevcudatın da varlıksal değerleri veya değersel nitelikleri son derece önemlidir. Bu minvalde bir değerlendirme yapıldığında, öncelikle Farabi felsefesinde karmaşık bir yapıyla karşı karşıya olduğumuzu söylememiz gerekir. Zira Farabi’de kötülüğün yokluğuna dair izlere rastlamak mümkün olduğu gibi, varlığına rastlamak da mümkündür. Bu nedenle Farabi felsefesinde üç farklı kötülük yaklaşımından bahsedilebilir. Farabi felsefesinde kötülük yoktur. ii. Farabi felsefesinde kötülük vardır. iii. Farabi felsefesinde insan iradesi dışında kötülük yoktur. Şimdi bunları incelemeye çalışalım.
Fârâbî Felsefesinde Kötülük Yoktur.
Başta söylemek gerekirse, Fârâbî felsefesinde duyulur kozmosu da kap-sayacak şekilde söylendiğinde, varlıkta asl olan iyiliktir, kötülük değildir.5Zira Fârâbî’ye göre, varlıkların hiçbirinde düzensizlik, intizamsızlık ve uyuşmazlık yoktur. Varsa şayet, bunlar, Tanrı'nın fi illeri ve yarattığı var-lıklar hakkında olumsuz zanlardır ki, felsefenin daha doğrusu metafiziğin gayesi de bu olumsuz yargıları ortadan kaldırmaktır.6 Buna göre, Fârâbî felsefesinde mevcudata kötülük penceresinden bakmak mümkün değildir. Bunu taşma nazariyesi ekseninde temellendirmeye çalışırsak Fârâbî’nin maksadı daha iyi anlaşılacaktır. Fârâbî felsefesinde –Neoplatonyen kurguda- taşmayı/sudȗru ele aldığı-mızda iki türlü ‘taşma’dan bahsedilebilir. Buna göre, Fârâbî’de bütün mev-cudatın İlk’ten taştığını söylemek mümkün olduğu gibi varlıkların İlk’ten başlamak suretiyle aşamalı şekilde birbirlerine sudȗr ettiğini söylemek de mümkündür. Bu durumu ‘tekli-taşma’ ve ‘aşamalı taşma’ şeklinde isimlen-dirirsek, Fârâbî’de her iki taşma türünde de kötülükle ilgili benzer yakla-şımlara ulaşmamız mümkündür. Örneğin, tekli taşma ekseninde düşünül-düğünde, bütün mevcudatın İlk’ten taştığı ve her bir varlığın, mertebesine göre varlıktan alması gereken payını aldığı görülmektedir.7 Bu durumda, şayet her bir varlık, varlık mertebesine göre İlk’ten taşmış ve konumuna göre varlıktan payını almış ise -İlk Adil ve Cömert olduğuna göre8- varlık-ları mertebelerinden dolayı olumsuzlamak mümkün değildir. Zira her bir varlık elde ettiği mertebeyi kendi iradesiyle değil, İlk’in kendisine yükledi-ği anlam çerçevesinde elde etmiştir. Aşamalı taşma da da aynı şey geçerli-dir. Buna göre, varlıklar aşamalı taşma da birbirlerine silsile hâlinde taşmış olsalar da, taşmanın kaynağı ilk olduğu için taşan varlıkları İlk’ten bağım-sız düşünmek mümkün olmadığı gibi, varlıkları kendi aralarında birbirle-rinden kopuk ve bağımsız düşünmek de mümkün değildir. Her bir varlık, 4 Burada, aklî kozmostan duyulur kozmos dışındaki varlık katmanları kastedilmektedir.
5 Fârâbî, Fusûsü’l- medenî, çev. Hanifi Özcan, İFAV Yayınları, İstanbul 2005, s. 104.6 Fârâbî, İhsâu’l-ulûm, çev. Ahmet Ateş, MEB Yay., İstanbul 1990, s. 124.7 Fârâbî, Kitâbu ârâ’i ehli’l-medîneti’l-fâzıla, thk. Elbir Nasri Nadir, 2002, Daru’l-Maşrık, s. 57.8 Fârâbî, Medînetü’l-fâdıla, s. 57. DİYANET İLMî DERGİ·CİLT: 52·SAYI: 1·OCAK-ȘUBAT-MART 2016214
bir öncesiyle ilintilidir. Bu nedenle, varlıkları hem yukarıdan aşağıya hem de aşağıdan yukarıya kendi aralarında ilişkilendirmek mümkündür. Bu du-rumu Siyâsetü’l-medeniyye bağlamında yukarıdan aşağıya; İlk, ikinciler (akıllar), faal akıl, nefs, semavî cisimler ve duyulur kozmos şeklinde tertip etmek mümkün olduğu gibi,9 alttan yukarıya; duyulur kozmos, semavî ci-simler, nefs, faal akıl, ikinciler (akıllar) ve İlk şeklinde sıralamak da müm-kündür. Buna göre, varlıklar birbirlerinden müstakil değillerse İlk’te var olan ‘iyi’ diğer varlıklara silsile hâlinde ‘iyi’ olarak yansıyacaktır.10İlk’te kötülük olmadığına göre, diğer varlıklarda da aslî bir kötülük olmayacaktır. Zira ortada taşan bir kötülük yoktur. Konuya başka zaviyelerden bakıldığında da benzer sonuçlara ulaşıla-bilir: Örneğin, Fârâbî’ye göre âlemlerdeki ‘iyilik’, İlk Sebeb’in varlığına bağlıdır; başka bir şeye değil.11İyilik, İlk Sebeb’in varlığına bağlı ise bu, bütün varlıkların birbirleriyle ilişkisellik ve bağlılık içerisinde olduklarına işaret etmektedir. Buna göre, âlemlerde birbirinden kopuk bir varlık alanı yoktur. İlk’ten sonra, en mükemmel varlık olan ikinci akıl’dan son varlığa kadar bütün varlıklar arasında ‘liyakat’ ve ‘adalet’e göre bir düzenleme ya-pılmış; varlıklar, birbirlerine zincirleme bağlılıklar çerçevesinde bir ahenk ve uyum içerisinde kendi konumlarını elde etmişlerdir.12 Bu nedenle var-lıklar içerisinde halkanın dışında kalan bir varlık katmanı yoktur.
O zaman, bütün varlıklar, varlıktan almaları gereken payı kendi istidatlarına göre al-mışlarsa ve varlıktan pay alma, İlk sayesinde olmuşsa13 o zaman liyakat, düzen ve adaletin gereği olarak bütün varlıkları ‘iyi’ kapsamı içinde değer-lendirmek en tutarlı yoldur. Zira Fârâbî’ye göre, “Varlık, ancak liyakatiyle birlikte olduğunda iyidir ve yokluk, liyakatten yoksun olduğunda kötüdür. Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötüdür.”14O hâlde, kötü veya kötülük liyakatin hak edilmediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle, Fârâbî’ye göre, varlıklar liyakat yönünden en yüksek, en aşağı veya orta derecede konumlara sahiptir. Dolayısıyla, varlıklar arasında bir liyakate göre derecelendirme olduğuna göre, onla-rın liyakatlerinin dışında başka bir özelliği veya keyfi yeti elde etmeleri mümkün değildir. Buna göre, varlıklar; yüksek, aşağı ve orta derecede ol-mak üzere farklı konumlara sahipse ve varlıklar arasında bu yönden bir derecelendirme varsa ve yine varlıkların, liyakatlerinin dışındakilerini elde etmeleri mümkün değilse, bu durumda bütün varlıklar iyi konumunda bulunacaktır ve iyinin zıddı bir kötülük de olmayacaktır. Zira –belirtildiği gibi- varlıklar âleminde bütün her şey, bir nizam ve adalete göre düzenlen-miştir.15
O hâlde, semavî cisimler, faal akıl ve ikincilerde yani aklî kozmos-ta kötülük olmadığına göre, bir bütün olarak aklî kozmosun yansıması olan veya semavî cisimlerden taşan duyulur kozmosta da aslî keyfi yet açısından kötülük olmayacaktır. Yine Fârâbî, İlk’le ilgili bütün nitelemelerinde -doğal olarak- O’na övgü ve sena ittihaz eden isimler ve nitelemeler kullanmıştır. O hâlde İlk, gü-zelse, zarafet ve ziynet sahibiyse16 ve bütün olumlu nitelemeleri üzerinde barındırıyorsa, İlk’ten taşan varlıklar da -her ne kadar eksiklik ile malul olmuş olsalar da- bu nitelikleri ittihaz etmiş olacaklardır. Bu yönüyle bütün mevcudat, varlık olması bakımından iyi’dir.17 O hâlde kötülük (şer), haki-kat anlamında asla mevcut değildir ve duyulur kozmosta varlık keyfi yeti açısından bir kötülük yoktur. O zaman, kötülük ârızîdir, aslî değildir. Zaten ontik olarak da İlk’in (Allah’ın) bizâtihi kötülüğü veya çoğunlukla kötü olan şeyleri yaratması, O’nun Hayru’l-Mahzlığına (Mutlak Hayr olmasına) ve hikmet sahibi olmasına aykırıdır.18
Özetle, Farabi’nin hiyerarşik varlık katmanları üzerinden bir değerlendirme yapıldığında, iyiliğin hakikat, kötülüğün ise, hakikatte bir karşılığının olmadığı açık ve barizdir. ii. Fârâbî Felsefesinde Kötülük Vardır ‘Fârâbî’de kötülük vardır.’ Ekseninde düşünüldüğünde ise, yavaş yavaş Farabi felsefesinde kötülüğün alanına girmiş oluyoruz ki, bu alanda i. Liyakatsizlik ii. Zıtlık iii. Eksiklik ve iv. Semavî cisimlerin katkısının etkili olduğu söylenebilir. Fârâbî, Fusûsü’l-medenide iyinin iki tür olduğundan bahsetmekte, birincide, iyinin kötülük olarak hiçbir zıddı bulunmadığı-nı, diğerinde ise kötülüğün iyinin zıddı olabileceğini söylemektedir.19 Bu durumda biz, birinciden hareket eder ve bu kural muvacehesinde “Hiçbir kötülük iyinin zıddı olamaz.” dersek esasında kötülüğün hakiki bir keyfi -yete sahip olmadığını, liyakat ve adalet üzerine olan her şeyin iyi olduğunu söylemiş oluruz. Buna göre, örneğin aklî kozmosta liyakate zıt hiçbir şey olmadığına göre, bu kozmosta iyiliğe aykırı hiçbir durum söz konusu de-ğildir.20 Buna karşın, Fârâbî’nin “Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötüdür.”21 sözü ise, kötülüğün potansiyel olarak var olabi-leceğine kapı aralamakta, artık duyulur kozmos varlık alanına girildiğine işaret etmektedir. Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötü ise liyakatsizlik, kötülükle eş değerdir ve buna göre, liyakat var olanın var olmayı hak etmesi durumudur. O hâlde liyakatsizlik duyulur kozmostaki varlıklarda, özellikle insanın liyakate uygun tutum ve davranışlar sergile-mediğin de ortaya çıktığına göre, liyakatsizliğin olduğu yerde kötülüğün olması kaçınılmazdır.
15 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 106. 16 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 53.17 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105. “Âlemlerdeki iyiliğe gelince o, İlk Sebeb’tir ve her şey O’na bağlıdır...” cümlesi bunu desteklemektedir. 18 Gürbüz Deniz, “Kur’an’a Göre Hz. Adem (a.s.)’in Serüveni”, Journal of Islamic Research, 2011;22 (2), s. 104; Fehrullah Terkan, İblis’in Kötülük Problemi’ne Dair Felsefi Argümanları ve Şehristâni’nin “Bilinemezcilik” Teodisesi, Milel ve Nihal, c. V, sy. 1, Ocak-Nisan 2008; s. 83; Gürbüz Deniz, “Fârâbî’ye Göre İnsan Hürriyeti”, Uluslararası Fârâbî Sempozyumu, Ankara 2004, s. 150.19 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 106.20 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105. 21 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, 9 Fârâbî, Kitâbu’s-siyâsetü’l-medeniyye, thk. Fevzi Mitri Neccar, Daru’l-Maşrık, 1993, s. 31.10İbrahim Maraş, “Fârâbî’de Hudus Kavramı”, Dinî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2008, c. XI, s. 31, s. 136.11 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.12 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.13 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 57.14 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.
s. 105; Bu pasajlarda ‘varlık’ liyakatiyle birlikte iyilik; ‘yokluk’ liyakatten yoksunluk anlamında kötülük olarak değerlendirilmiştir. 22 Ancak burada zıtlık-kötülük ilişkisi üzerine bir sonuca varmak için bazı değerlendirmelerde bulunmamız gerekecektir.23 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 39.24 Fârâbî, Siyâsetü’l-medeniyye, s. 43, 44.25İfsat ve iptal etme zıtlığın en önemli özelliklerinden bir tanesidir. Bkz. Medînetü’l-fâzıla, s. 39, 40.26 Buna ‘tamlık-zıtlık ilişkisi’ de diyebiliriz. 27 ‘Rütbe’, ‘makam’ anlamları da verilebilir.28 Fârâbî, Siyâsetü’l-medeniyye, s. 44.29 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 40.(1)
Ben bu yazıyı yazarken kaynaktan bayağı faydalandım devam linkini verdim okumakta fayda vardır diyorum sözü sizlere bırakıyorum kenara çekiliyorum, selamlarımla.
Mehmet Aluç
Kaynak(1) https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AWG4aZc-oDuH9Br_eNgL
FARÂBÎ FELSEFESİNDE KÖTÜLÜK- EVIL IN PHILOSOPHY OF FÂRÂBÎ - MEHMET MURAT KARAKAYA MEB
İteleme sürükleme getirme servis etme dediğimiz birde güç dediğimiz iteleme gücü ile insanlar ortaya sağa sola bir şeyler itiyor bırakıyor. Bıraktığının ittiğinin servis ettiğinin bir ederi değeri var mı yok mu demeden gözlemeden incelemeden ortaya atıyor bırakıyor ve kaçıyor! Yolda bozulmuş arabayı itersin bir kenara almak kimseye zarar vermesin kaza olmasın diye, birliktelik uyum ölçüsünde iyilik için iteleyenlere yardım edersin, yardımcı olmak kolaylık sağlamak için güzel bakış varış sarış anlayış tarzımızın sonucu olup, insan var olan güzel duygularıyla, özellikle de yardımcı olmak duygusuyla hareketinin sonucunda itelersin.
İnsan gönlüyle duygu ve hisleriyle güzeli hangi koşullar altında olursa olsun anlayabileceği yakalayabileceğini ya da bunların yardımıyla gören ve bilen kişidir.
Peki, şiddet ve kötülüğü dünya üzerinde yaşayan biz tüm canlıların yaşayanların bir şekilde maruz kaldığı bir sorundur. Kötülük ve şiddet ilk çağlardan bağlardan dağlardan günümüze kadar insanlığın düşüncesinden ve yaşam alanlarında eksik olmamıştır. Yeryüzünü saran fırtınalar koparan aşağılayan ve insan düşüncesinin ürünü olan kötülük ve şiddet her zaman yanında yerini almış ve bu kötülüğü servis ederek kazanç sağlayacağını sanırken, içinde boğulmuştur boğduklarıyla koyduklarıyla kaybeden olmuştur sonuçta. İnsan düşüncesinin ortaya çıktığını anlarda, çıkar yıkar tıkar ve egolarının hazımsızlığında anlamsızlığında karşısındaki insanı küçümseyerek değer vermeyerek, kötülüğü iteleyerek yürümede kazanç sağladığını sandığı anda zamanda akabinde, en sonunda itelediği kendini uçurumlara iteleyecektir, ama erken ama geç lakin en sonunda bu gerçekten kaçamayacaktır.
Aklının düşüncesinin fikrinin ahlak yasasına uymasına izin vermeyen, başka güdü güdücülerin öcülerin yani bilinçsiz davranışları doğuran, davranışların sürekliliğini sağlayan ve onlara yön veren herhangi bir güç kişilerin etkisi altında kalarak yapılan davranıştan kaçmak uymamak gerekir. Aslında diyebilirim ki diyebiliriz ki diyebilirsiniz ki kötülük iyinin olmadığı durumlarda ortaya çıkan sapmalar kaymalar anlamsızlıklardır doğrudur, insan kiminle olursa ondan olan ona yansır.
Farabi’nin bu yöndeki düşüncelerini aktarayım sizlerde hayran kalacaksınız.Sonuna kadar mutlaka okuyun devamı için link verdim okumakta fayda vardır.
Farabi, iyilik ve kötülük konusuna eserlerinde dolaylı veya dolaysız değinmiş ve konuyu kendi felsefî sisteminde temellendirmeye çalışmış olsa da hem Aristotelyen hem de Neoplatonyen eksen-de bu konuya yönelik hususi bir eser ortaya koy-mamıştır. Bu durum, Farabi’nin ilk etapta konuya kayıtsız kaldığı izlenimi uyandırsa da eserleri de-rinlikli bir şekilde incelendiğinde onun iyi ve kötülük konusuna büyük hassasiyet gösterdiği, kısa cümlelerle büyük sözler sarf ettiği görülecektir. Zira taşma nazariyesini savunan ve bu nazariye-nin İslam felsefesi zemininde temellerini oturtan bir fi lozofun konuya bigâne kalması mümkün de-ğildir. Taşma nazariyesi açısından değerlendirildiğin-1 ‘Duyulur kozmos’ ifadesi, Farabi felsefesinde Kamer feleğinin altındaki varlık katmanına karşılık gelmektedir. 2 ‘İlk’, Farabi felsefesinde Allah Teâlâ’nın isimlerinden ‘el Evvel ’in karşılığıdır. 3 Macit Fakhry, al Farabi, Oneworld Puplications, England 2002, s. 85.
Giriș
FÂRÂBÎ FELSEFESİNDE KÖTÜLÜK
213de, aklî kozmosa4 ait mevcudat kadar duyulur kozmosta bulunan mevcudatın da varlıksal değerleri veya değersel nitelikleri son derece önemlidir. Bu minvalde bir değerlendirme yapıldığında, öncelikle Farabi felsefesinde karmaşık bir yapıyla karşı karşıya olduğumuzu söylememiz gerekir. Zira Farabi’de kötülüğün yokluğuna dair izlere rastlamak mümkün olduğu gibi, varlığına rastlamak da mümkündür. Bu nedenle Farabi felsefesinde üç farklı kötülük yaklaşımından bahsedilebilir. Farabi felsefesinde kötülük yoktur. ii. Farabi felsefesinde kötülük vardır. iii. Farabi felsefesinde insan iradesi dışında kötülük yoktur. Şimdi bunları incelemeye çalışalım.
Fârâbî Felsefesinde Kötülük Yoktur.
Başta söylemek gerekirse, Fârâbî felsefesinde duyulur kozmosu da kap-sayacak şekilde söylendiğinde, varlıkta asl olan iyiliktir, kötülük değildir.5Zira Fârâbî’ye göre, varlıkların hiçbirinde düzensizlik, intizamsızlık ve uyuşmazlık yoktur. Varsa şayet, bunlar, Tanrı'nın fi illeri ve yarattığı var-lıklar hakkında olumsuz zanlardır ki, felsefenin daha doğrusu metafiziğin gayesi de bu olumsuz yargıları ortadan kaldırmaktır.6 Buna göre, Fârâbî felsefesinde mevcudata kötülük penceresinden bakmak mümkün değildir. Bunu taşma nazariyesi ekseninde temellendirmeye çalışırsak Fârâbî’nin maksadı daha iyi anlaşılacaktır. Fârâbî felsefesinde –Neoplatonyen kurguda- taşmayı/sudȗru ele aldığı-mızda iki türlü ‘taşma’dan bahsedilebilir. Buna göre, Fârâbî’de bütün mev-cudatın İlk’ten taştığını söylemek mümkün olduğu gibi varlıkların İlk’ten başlamak suretiyle aşamalı şekilde birbirlerine sudȗr ettiğini söylemek de mümkündür. Bu durumu ‘tekli-taşma’ ve ‘aşamalı taşma’ şeklinde isimlen-dirirsek, Fârâbî’de her iki taşma türünde de kötülükle ilgili benzer yakla-şımlara ulaşmamız mümkündür. Örneğin, tekli taşma ekseninde düşünül-düğünde, bütün mevcudatın İlk’ten taştığı ve her bir varlığın, mertebesine göre varlıktan alması gereken payını aldığı görülmektedir.7 Bu durumda, şayet her bir varlık, varlık mertebesine göre İlk’ten taşmış ve konumuna göre varlıktan payını almış ise -İlk Adil ve Cömert olduğuna göre8- varlık-ları mertebelerinden dolayı olumsuzlamak mümkün değildir. Zira her bir varlık elde ettiği mertebeyi kendi iradesiyle değil, İlk’in kendisine yükledi-ği anlam çerçevesinde elde etmiştir. Aşamalı taşma da da aynı şey geçerli-dir. Buna göre, varlıklar aşamalı taşma da birbirlerine silsile hâlinde taşmış olsalar da, taşmanın kaynağı ilk olduğu için taşan varlıkları İlk’ten bağım-sız düşünmek mümkün olmadığı gibi, varlıkları kendi aralarında birbirle-rinden kopuk ve bağımsız düşünmek de mümkün değildir. Her bir varlık, 4 Burada, aklî kozmostan duyulur kozmos dışındaki varlık katmanları kastedilmektedir.
5 Fârâbî, Fusûsü’l- medenî, çev. Hanifi Özcan, İFAV Yayınları, İstanbul 2005, s. 104.6 Fârâbî, İhsâu’l-ulûm, çev. Ahmet Ateş, MEB Yay., İstanbul 1990, s. 124.7 Fârâbî, Kitâbu ârâ’i ehli’l-medîneti’l-fâzıla, thk. Elbir Nasri Nadir, 2002, Daru’l-Maşrık, s. 57.8 Fârâbî, Medînetü’l-fâdıla, s. 57. DİYANET İLMî DERGİ·CİLT: 52·SAYI: 1·OCAK-ȘUBAT-MART 2016214
bir öncesiyle ilintilidir. Bu nedenle, varlıkları hem yukarıdan aşağıya hem de aşağıdan yukarıya kendi aralarında ilişkilendirmek mümkündür. Bu du-rumu Siyâsetü’l-medeniyye bağlamında yukarıdan aşağıya; İlk, ikinciler (akıllar), faal akıl, nefs, semavî cisimler ve duyulur kozmos şeklinde tertip etmek mümkün olduğu gibi,9 alttan yukarıya; duyulur kozmos, semavî ci-simler, nefs, faal akıl, ikinciler (akıllar) ve İlk şeklinde sıralamak da müm-kündür. Buna göre, varlıklar birbirlerinden müstakil değillerse İlk’te var olan ‘iyi’ diğer varlıklara silsile hâlinde ‘iyi’ olarak yansıyacaktır.10İlk’te kötülük olmadığına göre, diğer varlıklarda da aslî bir kötülük olmayacaktır. Zira ortada taşan bir kötülük yoktur. Konuya başka zaviyelerden bakıldığında da benzer sonuçlara ulaşıla-bilir: Örneğin, Fârâbî’ye göre âlemlerdeki ‘iyilik’, İlk Sebeb’in varlığına bağlıdır; başka bir şeye değil.11İyilik, İlk Sebeb’in varlığına bağlı ise bu, bütün varlıkların birbirleriyle ilişkisellik ve bağlılık içerisinde olduklarına işaret etmektedir. Buna göre, âlemlerde birbirinden kopuk bir varlık alanı yoktur. İlk’ten sonra, en mükemmel varlık olan ikinci akıl’dan son varlığa kadar bütün varlıklar arasında ‘liyakat’ ve ‘adalet’e göre bir düzenleme ya-pılmış; varlıklar, birbirlerine zincirleme bağlılıklar çerçevesinde bir ahenk ve uyum içerisinde kendi konumlarını elde etmişlerdir.12 Bu nedenle var-lıklar içerisinde halkanın dışında kalan bir varlık katmanı yoktur.
O zaman, bütün varlıklar, varlıktan almaları gereken payı kendi istidatlarına göre al-mışlarsa ve varlıktan pay alma, İlk sayesinde olmuşsa13 o zaman liyakat, düzen ve adaletin gereği olarak bütün varlıkları ‘iyi’ kapsamı içinde değer-lendirmek en tutarlı yoldur. Zira Fârâbî’ye göre, “Varlık, ancak liyakatiyle birlikte olduğunda iyidir ve yokluk, liyakatten yoksun olduğunda kötüdür. Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötüdür.”14O hâlde, kötü veya kötülük liyakatin hak edilmediği durumlarda ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle, Fârâbî’ye göre, varlıklar liyakat yönünden en yüksek, en aşağı veya orta derecede konumlara sahiptir. Dolayısıyla, varlıklar arasında bir liyakate göre derecelendirme olduğuna göre, onla-rın liyakatlerinin dışında başka bir özelliği veya keyfi yeti elde etmeleri mümkün değildir. Buna göre, varlıklar; yüksek, aşağı ve orta derecede ol-mak üzere farklı konumlara sahipse ve varlıklar arasında bu yönden bir derecelendirme varsa ve yine varlıkların, liyakatlerinin dışındakilerini elde etmeleri mümkün değilse, bu durumda bütün varlıklar iyi konumunda bulunacaktır ve iyinin zıddı bir kötülük de olmayacaktır. Zira –belirtildiği gibi- varlıklar âleminde bütün her şey, bir nizam ve adalete göre düzenlen-miştir.15
O hâlde, semavî cisimler, faal akıl ve ikincilerde yani aklî kozmos-ta kötülük olmadığına göre, bir bütün olarak aklî kozmosun yansıması olan veya semavî cisimlerden taşan duyulur kozmosta da aslî keyfi yet açısından kötülük olmayacaktır. Yine Fârâbî, İlk’le ilgili bütün nitelemelerinde -doğal olarak- O’na övgü ve sena ittihaz eden isimler ve nitelemeler kullanmıştır. O hâlde İlk, gü-zelse, zarafet ve ziynet sahibiyse16 ve bütün olumlu nitelemeleri üzerinde barındırıyorsa, İlk’ten taşan varlıklar da -her ne kadar eksiklik ile malul olmuş olsalar da- bu nitelikleri ittihaz etmiş olacaklardır. Bu yönüyle bütün mevcudat, varlık olması bakımından iyi’dir.17 O hâlde kötülük (şer), haki-kat anlamında asla mevcut değildir ve duyulur kozmosta varlık keyfi yeti açısından bir kötülük yoktur. O zaman, kötülük ârızîdir, aslî değildir. Zaten ontik olarak da İlk’in (Allah’ın) bizâtihi kötülüğü veya çoğunlukla kötü olan şeyleri yaratması, O’nun Hayru’l-Mahzlığına (Mutlak Hayr olmasına) ve hikmet sahibi olmasına aykırıdır.18
Özetle, Farabi’nin hiyerarşik varlık katmanları üzerinden bir değerlendirme yapıldığında, iyiliğin hakikat, kötülüğün ise, hakikatte bir karşılığının olmadığı açık ve barizdir. ii. Fârâbî Felsefesinde Kötülük Vardır ‘Fârâbî’de kötülük vardır.’ Ekseninde düşünüldüğünde ise, yavaş yavaş Farabi felsefesinde kötülüğün alanına girmiş oluyoruz ki, bu alanda i. Liyakatsizlik ii. Zıtlık iii. Eksiklik ve iv. Semavî cisimlerin katkısının etkili olduğu söylenebilir. Fârâbî, Fusûsü’l-medenide iyinin iki tür olduğundan bahsetmekte, birincide, iyinin kötülük olarak hiçbir zıddı bulunmadığı-nı, diğerinde ise kötülüğün iyinin zıddı olabileceğini söylemektedir.19 Bu durumda biz, birinciden hareket eder ve bu kural muvacehesinde “Hiçbir kötülük iyinin zıddı olamaz.” dersek esasında kötülüğün hakiki bir keyfi -yete sahip olmadığını, liyakat ve adalet üzerine olan her şeyin iyi olduğunu söylemiş oluruz. Buna göre, örneğin aklî kozmosta liyakate zıt hiçbir şey olmadığına göre, bu kozmosta iyiliğe aykırı hiçbir durum söz konusu de-ğildir.20 Buna karşın, Fârâbî’nin “Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötüdür.”21 sözü ise, kötülüğün potansiyel olarak var olabi-leceğine kapı aralamakta, artık duyulur kozmos varlık alanına girildiğine işaret etmektedir. Liyakati bulunmaksızın var olan ve var olmayan şey kötü ise liyakatsizlik, kötülükle eş değerdir ve buna göre, liyakat var olanın var olmayı hak etmesi durumudur. O hâlde liyakatsizlik duyulur kozmostaki varlıklarda, özellikle insanın liyakate uygun tutum ve davranışlar sergile-mediğin de ortaya çıktığına göre, liyakatsizliğin olduğu yerde kötülüğün olması kaçınılmazdır.
15 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 106. 16 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 53.17 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105. “Âlemlerdeki iyiliğe gelince o, İlk Sebeb’tir ve her şey O’na bağlıdır...” cümlesi bunu desteklemektedir. 18 Gürbüz Deniz, “Kur’an’a Göre Hz. Adem (a.s.)’in Serüveni”, Journal of Islamic Research, 2011;22 (2), s. 104; Fehrullah Terkan, İblis’in Kötülük Problemi’ne Dair Felsefi Argümanları ve Şehristâni’nin “Bilinemezcilik” Teodisesi, Milel ve Nihal, c. V, sy. 1, Ocak-Nisan 2008; s. 83; Gürbüz Deniz, “Fârâbî’ye Göre İnsan Hürriyeti”, Uluslararası Fârâbî Sempozyumu, Ankara 2004, s. 150.19 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 106.20 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105. 21 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, 9 Fârâbî, Kitâbu’s-siyâsetü’l-medeniyye, thk. Fevzi Mitri Neccar, Daru’l-Maşrık, 1993, s. 31.10İbrahim Maraş, “Fârâbî’de Hudus Kavramı”, Dinî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2008, c. XI, s. 31, s. 136.11 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.12 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.13 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 57.14 Fârâbî, Fusûsü’l-medenî, s. 105.
s. 105; Bu pasajlarda ‘varlık’ liyakatiyle birlikte iyilik; ‘yokluk’ liyakatten yoksunluk anlamında kötülük olarak değerlendirilmiştir. 22 Ancak burada zıtlık-kötülük ilişkisi üzerine bir sonuca varmak için bazı değerlendirmelerde bulunmamız gerekecektir.23 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 39.24 Fârâbî, Siyâsetü’l-medeniyye, s. 43, 44.25İfsat ve iptal etme zıtlığın en önemli özelliklerinden bir tanesidir. Bkz. Medînetü’l-fâzıla, s. 39, 40.26 Buna ‘tamlık-zıtlık ilişkisi’ de diyebiliriz. 27 ‘Rütbe’, ‘makam’ anlamları da verilebilir.28 Fârâbî, Siyâsetü’l-medeniyye, s. 44.29 Fârâbî, Medînetü’l-fâzıla, s. 40.(1)
Ben bu yazıyı yazarken kaynaktan bayağı faydalandım devam linkini verdim okumakta fayda vardır diyorum sözü sizlere bırakıyorum kenara çekiliyorum, selamlarımla.
Mehmet Aluç
Kaynak(1) https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AWG4aZc-oDuH9Br_eNgL
FARÂBÎ FELSEFESİNDE KÖTÜLÜK- EVIL IN PHILOSOPHY OF FÂRÂBÎ - MEHMET MURAT KARAKAYA MEB
